ΙΣΤΟΡΙΑ ΣΤ΄ (ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ)
ΕΝΟΤΗΤΑ Β΄: Οι Έλληνες Κάτω από την Οθωμανική και την Λατινική Κυριαρχία (1453 - 1821)
Κεφ. 10: Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ
Τον πρώτο καιρό της οθωμανικής κατάκτησης το σκοτάδι της αμάθειας σκέπασε τους Έλληνες που ζούσαν στην επικράτεια της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. "Ο ήλιος εσκοτείδιασε και το φεγγάρι εχάθη", τραγουδούσε ο λαός. Βέβαια, έναν χρόνο μετά την Άλωση, το 1454, άρχισε να λειτουργεί στην έδρα της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, την Κωνσταντινούπολη, η Πατριαρχική Μεγάλη του Γένους Σχολή, ένα εκπαιδευτικό ίδρυμα (κατά τα πρώτα 100 χρόνια ως ένα απλό σχολείο) το οποίο, εκτός από την εγκύκλιο παιδεία (την γενική παιδεία), ήταν υπεύθυνο για την κατάρτιση θεολόγων και κληρικών και για την μελέτη της χριστιανικής πίστης. Στην υπόλοιπη αυτοκρατορία, όμως, τα πράγματα ήταν αρκετά άσχημα: Οι περισσότεροι μορφωμένοι κατέφυγαν στην πολιτισμένη και χριστιανική Δύση (μεταφέροντας τις γνώσεις τους και βοηθώντας στην διάδοση των ελληνικών γραμμάτων), με συνέπεια ο σκλαβωμένος λαός να μείνει χωρίς δασκάλους και σχολεία. |
Οι πρώτες απόπειρες εκπαίδευσης μέσα στην σκλαβιά έγιναν από την Εκκλησία, αφού οι ιερείς ήταν οι μοναδικοί σε κάθε χωριό που ήξεραν κάποια γράμματα, άρα και οι μόνοι που μπορούσαν να μάθουν τα παιδιά γράμματα.
Ταυτόχρονα, τα μοναδικά βιβλία που υπήρχαν διαθέσιμα για διδασκαλία ήταν τα εκκλησιαστικά.
Χρέη δασκάλου έκανε ο ιερέας ή οποιοσδήποτε άλλος που ήξερε ανάγνωση και γραφή, και για τις υπηρεσίες του αυτές κάποιες φορές πληρωνόταν από τους μαθητές.
Όπου επέτρεπαν οι συνθήκες τα σχολεία ήταν υπαίθρια, αλλιώς το μάθημα γινόταν στους ναούς ή και σε κάποια σπίτια.
Τα κορίτσια δεν πήγαιναν στο σχολείο. Αυτά που ήταν πιο πλούσια, έπαιρναν μαθήματα στο σπίτι.
Το ίδιο όμως έκαναν και τα πιο πλούσια αγόρια.
Τα πρώτα αυτά σχολεία, τα "κοινά", λέγονταν και σχολεία των ιερών γραμμάτων, επειδή εκεί δινόταν βάση στην θρησκευτική εκπαίδευση και τα παιδιά μάθαιναν γράμματα από εκκλησιαστικά βιβλία.
Τα πιο πολλά σχολεία εμφανίζονται από τον 17ο αιώνα και μετά. Είναι κυρίως σχολεία μέσης και ανώτερης εκπαίδευσης.
Οι μαθητές διδάσκονταν την αρχαία ελληνική γλώσσα και, αργότερα, φιλοσοφικά και επιστημονικά μαθήματα.
Τα πρώτα αυτά σχολεία, τα "κοινά", λέγονταν και σχολεία των ιερών γραμμάτων, επειδή εκεί δινόταν βάση στην θρησκευτική εκπαίδευση και τα παιδιά μάθαιναν γράμματα από εκκλησιαστικά βιβλία.
Τα πιο πολλά σχολεία εμφανίζονται από τον 17ο αιώνα και μετά. Είναι κυρίως σχολεία μέσης και ανώτερης εκπαίδευσης.
Οι μαθητές διδάσκονταν την αρχαία ελληνική γλώσσα και, αργότερα, φιλοσοφικά και επιστημονικά μαθήματα.
Από τις αρχές του 19ου αιώνα άρχισαν να εμφανίζονται τα Νεωτερικά Σχολεία, τα σχολεία δηλαδή στα οποία κυκλοφορούσαν οι ιδέες του Διαφωτισμού. Οι ιδέες αυτές, βέβαια, καθόλου δεν άρεσαν στους εκπροσώπους της Εκκλησίας. Πολλοί πατριάρχες και ιερωμένοι πολέμησαν τα νέα σχολεία, λέγοντας πως τα μαθηματικά και οι επιστήμες ήταν επικίνδυνα για την νεολαία και πως αρκούσε μόνον η διδασκαλία του Ευαγγελίου. Στο ίδιο συντηρητικό πνεύμα κινήθηκαν και άλλες ενέργειες του Πατριαρχείου, ακόμα και μέχρι την εποχή που ξέσπασε η Ελληνική Επανάσταση. Πολλά από τα πιο προοδευτικά σχολεία λειτούργησαν σε πόλεις της περιφέρειας: Ιωάννινα, Σμύρνη, Τραπεζούντα, κλπ. (επειδή βρίσκονταν μακριά από την έδρα του οθωμανικού κράτους και γι' αυτό είχαν μεγαλύτερη ελευθερία κινήσεων). Τα πιο σημαντικά ως προς τα προγράμματα σπουδών σχολεία λειτούργησαν στις πλούσιες παροικίες της Ιταλίας και τις ηγεμονίες της Μολδαβίας και της Βλαχίας. Η Ακαδημία στο Ιάσιο, που ιδρύθηκε το 1707, διακρίθηκε ως ένα από τα σπουδαιότερα σχολεία του υπόδουλου ελληνισμού. |
Σημαντικά ελληνικά σχολεία
Η Πατριαρχική Σχολή της Κωνσταντινούπολης (το σημαντικότερο ελληνικό σχολείο στην Τουρκοκρατία)
Η Ευαγγελική Σχολή, στην Σμύρνη
Η Αθωνιάδα Σχολή, στο Άγιο Όρος
Η Επιφάνειος Σχολή, στα Ιωάννινα,
Η Σχολή της Μοσχόπολης (σημερινή Ν.Α. Αλβανία), Η Σχολή της Χίου, Η σχολή των Μηλεών του Πηλίου, κλπ. |
Το Κρυφό Σχολειό
Σε όλη σχεδόν την περίοδο της Τουρκοκρατίας τα σχολεία, όπως είδαμε παραπάνω, λειτουργούσαν νόμιμα και μερικά, όπως η Πατριαρχική Σχολή της Κωνσταντινούπολης ή η Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης, ήταν ιδιαιτέρως σημαντικά. Μάλιστα, η Πατριαρχική Σχολή της Κωνσταντινούπολης λειτουργούσε συνεχώς σε όλη την περίοδο της Τουρκοκρατίας.
Υπήρχαν όμως περίοδοι κατά τις οποίες η εκπαίδευση γενικά στον ελλαδικό χώρο ήταν ανύπαρκτη ή, σχεδόν, ανύπαρκτη.
Μία τέτοια περίοδος ήταν ο πρώτος αιώνας της σκλαβιάς, που ήταν και η πιο δύσκολη περίοδος για τους Έλληνες.
Εκείνα τα χρόνια ήταν τόσες οι δυσκολίες επιβίωσης των σκλαβωμένων, ώστε η εκπαίδευση να μην αποτελεί προτεραιότητα για εκείνους. Ταυτόχρονα, όπως είπαμε και πριν, τα παιδιά που ήθελαν –και μπορούσαν– να μάθουν λίγα γράμματα δεν είχαν άλλη δυνατότητα παρά να πηγαίνουν στους ιερείς των χωριών, τους μόνους κάπως μορφωμένους. Και βέβαια οι ιερείς δεν είχαν άλλα βιβλία, παρά μόνον τα εκκλησιαστικά. Άρα και το μάθημα ήταν λογικό να γίνεται στις εκκλησίες.
Εκτός από τον πρώτο αιώνα, όμως, πιθανόν να υπήρξαν και άλλες περίοδοι κατά τις οποίες η πρόσβαση στην εκπαίδευση ήταν δύσκολη:
Σε περιόδους αναταραχής και εξεγέρσεων, για παράδειγμα, οι Τούρκοι, ως αντίποινα είναι πιθανό για κάποια περίοδο να έπαιρναν μέτρα εναντίον των δικαιωμάτων των ραγιάδων, άρα και εναντίον των σχολείων.
Και στις "ήσυχες" εποχές, όμως, κατά τις οποίες η εκπαίδευση των Ελλήνων δεν απασχολούσε τους Τούρκους, σε κάποιες περιοχές ίσως υπήρχαν κατά καιρούς πασάδες οι οποίοι, για τους δικούς τους λόγους, εμπόδιζαν την λειτουργία των σχολείων, άρα και την μόρφωση των ραγιάδων.
Όλα αυτά (άλλα πραγματικά γεγονότα, άλλα υποθετικά σενάρια), και σε συνδυασμό με τον παρακάτω πίνακα του Νικολάου Γύζη ("Το Κρυφό Σχολειό", 1885), αλλά και με το ομώνυμο ποίημα του Ιωάννη Πολέμη (που έγραψε το 1899 εμπνευσμένος από τον πίνακα του Γύζη όπως είχε πει) οδήγησαν πολλούς Έλληνες να μιλούν για το Κρυφό Σχολειό, το οποίο δημιουργεί μέχρι σήμερα έντονες αντιπαραθέσεις γύρω από την ύπαρξή του.
Το σίγουρο, από τις ιστορικές πηγές και από την πληθώρα των σχολείων που λειτουργούσαν στην Οθωμανική αυτοκρατορία, είναι πως οι Τούρκοι σε γενικές γραμμές δεν απαγόρευαν την ύπαρξη σχολείων. Για την ακρίβεια, δεν ενδιαφέρονταν καν για το αν θα μαθαίνουν γράμματα οι ραγιάδες.
Αντίθετα, από μία εποχή και μετά χρειάζονταν τους μορφωμένους Έλληνες για να τους χρησιμοποιούν στην στελέχωση του κρατικού μηχανισμού (όπως βλέπουμε από τις επίσημες θέσεις που κατείχαν στο οθωμανικό κράτος οι Έλληνες Φαναριώτες).
Το σίγουρο, από τις ιστορικές πηγές και από την πληθώρα των σχολείων που λειτουργούσαν στην Οθωμανική αυτοκρατορία, είναι πως οι Τούρκοι σε γενικές γραμμές δεν απαγόρευαν την ύπαρξη σχολείων. Για την ακρίβεια, δεν ενδιαφέρονταν καν για το αν θα μαθαίνουν γράμματα οι ραγιάδες.
Αντίθετα, από μία εποχή και μετά χρειάζονταν τους μορφωμένους Έλληνες για να τους χρησιμοποιούν στην στελέχωση του κρατικού μηχανισμού (όπως βλέπουμε από τις επίσημες θέσεις που κατείχαν στο οθωμανικό κράτος οι Έλληνες Φαναριώτες).
Χάρτης με τις πόλεις που άνθισαν οι κυριότερες ελληνικές σχολές στο χώρο της Οθωμανικής αυτοκρατορίας (Παιδίον Τόπος)
|
Κατάλογος ελληνικών σχολείων (Παιδίον Τόπος)
|
Πηγές:
Για την δημιουργία της ανάρτησης βοήθησαν –χωρίς να ερωτηθούν...– οι ιστότοποι: greekworldhistory.blogspot.gr, laonikos13galanis.blogspot.gr
Κατεβάστε το μάθημα (σε μορφή Pdf) στον υπολογιστή σας. ΚΛΙΚ ΕΔΩ!